Kritika prakticnog uma

Pojam slobode, ukoliko je njegova realnost dokazana apodiktičkim zakonom praktičnog uma, čini "završni kamen" cele zgrade sistema čistog uma, štaviše- spekulativnog uma, a svi drugi pojmovi (pojmovi o Bogu i besmrtnosti), koji kao čiste ideje u spekulativnom umu ostaju bez oslonca, priključuju se sad pojmu slobode i s njim i pomoću njega dobijaju postojanost i objektivnu realnost, tj. njihova "mogućnost dokazuje se" na taj način što je sloboda stvarna; jar, ta ideja se ispoljava posredstvom moralnog zakona. Međutim sloboda je i jedina među svim idejama spekulativnog uma za čiju mogućnost "a priori" znamo a da je, ipak, ne uviđamo, jer je ona uslov moralnog zakona koji znamo (Hoću samo da napomen da je sloboda "ratio essendi" moralnog zakona, a da je moralni zakon "ratio cognoscendi" slobode. Jer, ako mopralni zakon ne bi u našem umu ranije bio jasno mišljen, onda nikada ne bismo smatrali da imamo pravo da "pretpostavimo" tako nešto kao što je sloboda. Međutim, kada ne bi bilo slobode, onda se moralni zakon u nama uopšte "ne bi mogao sresti"). (...) Praktična "načela" su stavovi koji sadrže opšte određenje volje koje pod sobom ima više praktičnih pravila. Ona su subjektivna, ili "maksime", kad subjekat smatra uslov važećim samo za svoju volju; a objektivna su, ili praktični "zakoni", kad se uslov saznaje kao objektivan, tj. važeći za volju svakog umnog bića. (...) Osnovni zakon čistog praktičnog uma glasi: "Delaj tako da maksima tvoje volje uvek može istovremeno važiti kao princip sveopšteg zakonodavstva." (...)
Što se razmišljanje češće i postojanije njima bavi, dve stvari ispunjavaju dušu uvek novim i sve većim divljenjem i strahopoštovanjem: "zvezdano nebo iznad mene i moralni zakon u meni." Nijednu od te dve stvari ne smem tražiti i naprosto pretpostaviti- izvan vidokruga, kao obavijenu tminom ili kao smeštenu u onome što je transcendalno: ja ih vidim ispred sebe i neposredno ih povezujem sa svešću o svojoj egzistenciji. Prva stvar započinje od onog mesta koje zauzimam u spoljašnjem čulnom svetu, te povezanost u kojoj se nalazim proširuje do beskrajnog prostora u kome se svetovi nastavljaju svetovima i sistemi sistemima, a povrh toga još i do bezgraničnih vremena njihovog periodičnog kretanja, njihovog početka i trajanja. Druga stvar započinje od mog nevidljivog sopstva, moje ličnosti, i prikazuje me u svetu koji ima istinsku beskonačnost, ali primetnom samo za razum, te saznanjem da se s njim ( a time istovremeno i sa svim onim vidljivim svetovima) nalazim, ne kao u prvoj stvari u slučajnoj, nego u opštoj i nužnoj povezanosti. Prvi pogled na bezbroj mnoštvo svetova takoreći poništava moju važnost kao "životinjskog stvorenja" koje materiju od koje je postalo opet mora vratiti planeti ( samo jednoj tački u vasioni), pošto je kratko vreme ( ne zna se kako) bilo snabdeveno životnom snagom. Drugi pogled, naprotiv, beskrajno uzdiže moju vrednost kao "inteligencije", pomoću moje ličnosti, u kojoj mi moralni zakon otkriva život nezavisan od životinjstva, i čak celokupnog čulnog sveta, bar koliko se može zaključiti iz svrhovitog određenja mog postojanja posredstvom tog zakona, određenja koje nije ograničeno na uslove i granice ovog života, već ide u beskonačnost. KRITIKA MOĆI SUDJENJA

Celokupna naša moć spoznavanja ima dva područja, područje prirodnih pojmova i područje pojma slobode, jer pomoću oba ona je "a priori" zakonodavna. Prema tome se dakle filozofija deli na teorijsku i praktičnu. (...) No u porodici viših spoznajnih moći ima još jedan srednji član između razuma i uma. To je "moć suđenja" koju imamo razloga da prema analogiji nagađamo, da isto tako "a priori" sadrži u sebi, ako ne i vlastito zakonodavstvo, a ono ipak da se prema zakonima traži njoj svojstveni princip. (...) Estetička je moć suđenja, dakle, posebna moć da se stvari prosuđuju po nekom pravilu, ali ne prema pojmovima. Teleologijska nije posebna moć, nego samo moć suđenja uopšte, koja reflektira, ukoliko ona, kao svugde u teorijskoj spoznaji, postupa prema pojmovima, ali u pogledu izvesnih predmeta prirode prema posebnim principima, naime, moći suđenja koja samo reflektira, a ne određuje objekte, dakle koja po svojoj primeni pripada teorijskom delu filozofije, a zbog posebnih principa, koji nisu određivalački, kao što to mora biti u doktrini, mora sačinjavati i poseban deo kritike. (...) "Ukus" je moć prosuđivanja nekog predmeta ili nekog načina predočavanja pomoću sviđanja ili nesviđanja bez ikakvog interesa. Predmet takvog sviđanja zove se "lepo." (...)
Samo ono, što svrhu svoje egzistencije ima u samom sebi, čovek, koji sebi pomoću uma sam može odrediti svoje svrhe ili gde ih, ako ih mora uzeti od spoljašnjeg opažanja, ipak može upoređivati s bitnim i opštim svrhama, pa onda slaganje takođe i estetički prosuditi: taj je čovek dakle jedino sposoban za ideal "lepote", kao što je između svih predmeta na svetu čovečnost u njegovoj osobi kao inteligenciji jedino sposobna za ideal savršenosti. (...) "Umetnost" se razlikuje od "prirode" kao što se činjenje (facere) razlikuje od rađenja ili delovanja uopšte (agere), a proizvod ili posledica one prve kao delo (opus) razlikuje se od druge kao učinka (effectus). Zapravo bi se umetnošću trebalo nazivati samo proizvođenje pomoću slobode, tj. pomoću volje, koja svojim radnjama stavlja u osnovni um. (...) Lepota se uopšte (bilo ona prirodna ili umetnička) može nazvati "izrazom" estetičkih ideja, samo što se u lepoj umetnosti ta ideja mora prouzročiti pojmom o objektu, a u lepoj prirodi sama refleksija o datom opažaju bez pojma o tome, šta predmet treba da bude, dovoljno je za pobudu i saopštavanje ideje, a onaj se objekt smatra kao njen "izraz."
Imanuel Kant